Jedzenie jest fundamentem utrzymania się przy życiu. To ile i co jemy, wpływa bezpośrednio na nasze zdrowie, także psychiczne – zaburzenia odżywiania mogę bardzo negatywnie wpłynąć na jakość naszego życia. Dieta powinna być pełnowartościowa, bogata w witaminy i minerały. Jedzenie pozwala nam na optymalne funkcjonowanie.
Każdy człowiek posiada pewnego rodzaju relację z jedzeniem, na którą składa się to, jakie mamy do niego nastawienie, podejście oraz przekonania. To właśnie ta relacja z jedzeniem, jeśli ma nieadaptacyjny charakter, może być źródłem zaburzeń odżywiania.
Zaburzenia odżywiania częściej występują u kobiet niż u mężczyzn i z reguły rozpoczynają się przed 30 rokiem życia.
W skład zaburzeń odżywiania wchodzą różne choroby związane z nieprawidłową relacją z żywieniem, które nieleczone mogą prowadzić do znacznego pogorszenia stanu zdrowia lub nawet śmierci.
Zaburzenia odżywiania – rodzaje i ich objawy
Jadłowstręt psychiczny – anoreksja
Najbardziej charakterystycznym objawem jest zdecydowanie zaniżona masa ciała w stosunku do wzrostu oraz stadium rozwojowego, która nie jest spowodowana inną chorobą ani brakiem dostępu do jedzenia.
Do pozostałych objawów należą:
- niska masa ciała, BMI poniżej 18,5
- szybka utrata masy ciała (np. ponad 20% całkowitej masy ciała w ciągu 6 miesięcy)
- ograniczone jedzenie, głodzenie się
- stosowanie środków przeczyszczających
- prowokowanie wymiotów
- nadmierne ćwiczenia fizyczne
- lęk przed przytyciem
- rzadkie lub brak miesiączki
Kolejną bardzo charakterystyczną cechą osób cierpiących na anoreksję jest zaburzone na temat własnego ciała, które wydaje się zdecydowanie za grube mimo istnienia obiektywnych wskaźników (takich jak waga), które temu przeczą. Obawa przed otyłością występuje w formie natrętnej myśli dominującej, powodującej narzucanie sobie niskiego limitu masy ciała
Często w wyniku zbyt niskiej masy ciała występują zaburzenia hormonalne takie jak:
- u kobiet: zatrzymanie miesiączek, wyjątek: kobiety stosujące antykoncepcję
- u mężczyzn: spadek zainteresowań seksualnych i potencji
- wzrost stężenia hormonu wzrostu i kortyzolu
- zmiany metabolizmu hormonu tarczycy
- zaburzenia wydzielania insuliny
Żarłoczność psychiczna – bulimia
Przejawia się nawracającymi epizodami przejadania się. Pojawia się uporczywa koncentracja na jedzeniu i nieodparte pragnienie lub przymus jego spożywania, a jednocześnie niezwykle intensywna obawa przed otyłością. Zjawisko to ma charakter przymusowy, a pokarm, który zjada, często jest niedogotowany, nie do końca rozmrożony.
Często zaburzenie to występuje łącznie z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi.
Do kluczowych objawów bulimii należą:
- regularne, nawracające epizody objadania się
- brak kontroli nad spożywanym jedzenie
- zachowania kompensacyjne np. nadmierne ćwiczenia
- prowokowanie wymiotów
- stosowanie środków przeczyszczających
- nadmierne skupianie się na wyglądzie i masie ciała
- obniżenie jakości życia osobistego i społecznego
To, co odróżnia anoreksję od bulimii to wskaźnik masy ciała. W anoreksji mamy do czynienia z bardzo niskim BMI, podczas gdy w bulimii on nie występuje. Możliwe jest jednak przejście zaburzenia bulimicznego w anoreksję.
Zaburzenia odżywiania z napadami objadania się (Binge eating disorder)
Od bulimii odróżnia je to, że nie pojawiają się zachowania kompensujące mające na celu jak najszybsze wydalenie spożytych pokarmów. Dochodzi tutaj zatem do licznych epizodów objadania się.
W przypadku tego zaburzenie wskaźnik BMI często jest powyżej normy, ponieważ po epizodach objadania się dostarczających ogromne ilości kalorii nie dochodzi do kompensacji w postaci wymiotów czy stosowania środków przeczyszczających.
Do pozostałych objawów należą:
- nawracające epizody objadania się
- utrata kontroli nad jedzeniem
- spożywanie większej ilości jedzenia niż zwykle przy niezdolności zaprzestania
- odczucie niepokój, negatywnych emocji np. poczucia winy, wstrętu
Zaburzenia odżywiania polegające na ograniczaniu lub unikaniu przyjmowania pokarmów
- unikanie spożywania wybranych pokarmów czy wręcz ich grup
- znaczna utrata masy ciała (u dzieci brak przyrostu masy ciała)
- niedobory odżywcze
- konieczność karmienia sztucznego lub suplementacji
- problemy w funkcjonowaniu psychospołecznym
Osoba eliminuje ze swojej diety pewne pokarmy/ składniki na podstawie koloru, konsystencji, marki, nieprzyjemnych emocji, jakie dane jedzenie budzi. Diety takie jak wegetarianizm czy weganizm nie wchodzą w skład tego zaburzenia. Problemem pojawia się wtedy, gdy ze względu na restrykcje dochodzi do pogorszenia zdrowia somatycznego, bo przykładowo osoba eliminuje wszystkie źródła białka czy określonych minerałów.
Zaburzenie to nie ma związku z brakiem dostępu do żywności lub z normami kulturowymi oraz nie da się go wyjaśnić innymi chorobami somatycznymi takimi jak nietolerancje pokarmowe.
Syndrom Pica
Charakterystycznym objawem jest spożywanie produktów, które nie są przeznaczone do spożycia np. glina, ziemia, kreda, gips, papier. W wyniku spożycia zbyt dużej ilości tych produktów może dojść do konieczności hospitalizacji.
Zaburzenia odżywiania – możliwe przyczyny
Nie istnieje jedna przyczyna rozwoju i utrzymywania się zaburzeń odżywiania. Do ich wystąpienia może przyczynić się szereg czynników, wśród których można wymienić:
- perfekcjonizm
- niskie poczucie własnej wartości
- zaburzone relacje rodzinne takie jak nadopiekuńczość, sztywność, uwikłania w konflikty rodzinne
- traumatyczne przeżycia
- presja ze strony społeczeństwa
- brak akceptacji rówieśniczej
Ideał szczupłej sylwetki jest szczególnie mocno promowany za pośrednictwem wszelkiego rodzaju mediów społecznościowych. W związku z tym dochodzi do rozwoju nierealistycznych ideałów, do których młoda osoba chce dążyć za wszelką cenę. Otaczające nas z każdej strony billboardy z pięknymi sylwetkami z pewnością nie pomagają w budowaniu pozytywnego obrazu samego siebie oraz zdrowej relacji z jedzeniem.
Szczególnym zagrożeniem dla osób młodych są również strony promujące anoreksję i stowarzyszenia pro-ana. Wyznawcy tej ideologii kontaktują się ze sobą za pośrednictwem portali internetowych, Większość jej członków stanowią dziewczęta od 13 do 25 roku życia, które postanowiły się odchudzać. Charakterystycznymi cechami portali typu pro-ana są obecność takich zakładek jak „thinspiracje” – czyli zdjęcia skrajnie wychudzonych oraz anorektycznych kobiet, „Dekalog Any” oraz diety i sposoby walki z głodem.
Bardzo ważnym elementem są również motywację do zrzucenia kilogramów w postaci zdjęć wychudzonych modelek czy wzajemnych komentarzy. Na stronach największy niepokój budzi dział „Tips and tricks”, w którym to zawarte są porady dotyczące skutecznego zaangażowania w zaburzenia odżywiania oraz jak najskuteczniejszego oszukiwania swoich bliskich czy specjalistów. Przykładowe szalenie niepokojące porady przedstawiono poniżej:
„Jeśli ogarnie Cię chęć zjedzenia czegoś, wypłucz usta silnym płynem do płukania ust lub wyszczotkuj zęby. Jedzenie nie będzie wówczas smakowało zbyt dobrze, więc po co jeść?”
„Sprawdź lodówkę, kiedy nikogo nie ma w pobliżu. Znajdź produkty, które mogłabyś/mógłbyś zjeść i wyrzuć je, np. trzy jajka i kawałek masła. Jeśli ktoś zaproponuje Ci coś do jedzenia, możesz powiedzieć, że zjadłaś/ zjadłeś jajecznicę z trzech jajek i jesteś już najedzona/najedzony”
Leczenie zaburzeń odżywiania
Leczenie somatyczne
Jeśli mamy do czynienia z zaawansowanymi zaburzeniami odżywiania, które wpłynęły już w znaczący sposób na zdrowie somatyczne, po pierwsze należy skupić się na leczeniu niedożywienia organizmu. W skład takich działań wchodzą:
- przeciwdziałanie odwodnieniu, zaburzeniom elektrolitowym, wyniszczeniu
- hospitalizacja w przypadku ubytku masy ciała powyżej 30 % i braku efektów leczenia ambulatoryjnego
- izolacja od otoczenia, którym działają czynniki podtrzymujące zaburzenie – np. poprzez hospitalizacje lub pobyt w specjalnym ośrodku
- karmienie pozaustrojowe w skrajnych wypadkach
Psychoterapia
Po zregenerowaniu organizmu szalenie ważne jest wypracowania nowej, zdrowej relacji z jedzeniem, dzięki której zapobiec można nawrotom zaburzenia, co pozwala na utrzymanie efektów leczenia szpitalnego/ambulatoryjnego.
Najlepiej udokumentowanym rodzajem terapii zaburzeń odżywiania jest terapia poznawczo behawioralna
Jej celem w zakresie zaburzeń odżywiania są:
- identyfikacja i zrewidowanie schematów poznawczych oraz myśli automatycznych chorego, które destrukcyjnie wpływają na spostrzeganie swojego ciała i otoczenia
- ograniczenie czynności kompensacyjnych i napadów objadania się
W realizacji tych celów pomocne są:
- dzienniczki samoobserwacji myśli i zachowań
- rozszerzanie diety o unikane produkty i pokarmy
- technika ekspozycji z zahamowaniem reakcji
- techniki wzmocnień pozytywnych i negatywnych
Zaburzenia odżywiania stanowią poważny problem na świecie oraz w Polsce. Szacuje się, że na zaburzenia odżywiania chorują już dzieci 13–14-letnie. Wiadomo, że zdecydowana większość zachorowań pojawia się przed 18–20 rokiem życia. Według National Association of Anorexia Nervosa and Associated Disorders ok. 0,9 proc. kobiet może cierpieć z powodu anoreksji, a 1,5 proc. z powodu bulimii. W Polsce obecnie nie przeprowadzono szeroko zakrojonych badań epidemiologicznych na ten temat, jednak szacuje się, że anoreksja może dotyczyć 0,8–1,8 proc. populacji dziewczyn poniżej 18 roku życia. Chorują także chłopcy i młodzi mężczyźni, jednak znacznie rzadziej niż kobiety.
W związku z tak dużym rozpowszechnieniem a szczególną podatnością młodzieży na zachorowania wydaje się istotnym posiadanie świadomości znaków ostrzegawczych i początkowych objawów tych chorób. Dzięki wczesnemu wykryciu i podjęciu działań istnieje szansa niedoprowadzenia do skrajnego wycieńczenia organizmu.
Bibliografia
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
Cierpiałkowska, L., & Sęk, H. (2016). Psychologia kliniczna. PWN.
Harris, J.C. Anorexia nervosa and anorexia mirabilis: Miss K. R–and St Catherine Of Siena. „JAMA Psychiatry”. 71 (11), s. 1212–1213, 2014
Harshbagner, J.L., Ashlers-Schmidt, C.R., Mayans, L., Mayans, D., Hawkins, J. (2009). Proanorexia websites: What a clinicas should know. International Journal of Eating Disorders, 42 (4), 367-370.
ICD-11 https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f1412387537
Murphy R, Straebler S, Cooper Z, Fairburn CG. Cognitive behavioral therapy for eating disorders. Psychiatr Clin North Am. 2010 Sep;33(3):611-27.
https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/anoreksja-i-bulimia
Sochel, M. i Janas- Kozik, M. (2010). Przyjaciółki wirtualnej Any- zjawisko proanoreksji w sieci internetowej. Psychiatria Polska, 44 (5), 693-702.
Stecker- Bryczkowska, D. (2000). Kultura popularna a kształtowanie się tożsamości własnego ciała u dzieci: warunki powstawania anorexia nervosa. W: A. Suchańska (red.), Podmiotowe i społeczno- kulturowe uwarunkowania anoreksji (s.49-76). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Szurowska, B. (2011). Anoreksja i Bulimia. Śmiertelne sposoby na życie. Gdańsk: Harmonia Universalis
Zimbardo, P. G., Gerrig, R. J. (2012). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
