Choroba nowotworowa jest jednym z najtrudniejszych wydarzeń w życiu człowieka, które obciąża nie tylko ciało ale i psychikę człowieka. W związku z tym pojawiła się potrzeba wyłonienia odrębnej dziedziny psychologii zajmującej się wsparciem w obliczu raka. Tym właśnie zajmuje się psychoonkologia.
Choroba nowotworowa jest jednym z najtrudniejszych wydarzeń w życiu człowieka. Konieczność zmierzenia się z trudami leczenia, wycofaniem się z wielu istotnych dziedzin życia czy perspektywa śmierci są jedynie niektórymi z elementów, z którymi chory na raka pacjent musi się zmierzyć. Nie ulega wątpliwości, że są to chwile ciężkiej próby, która obciąża nie tylko ciało ale i psychikę człowieka. Obecnie w Polsce żyje około 1,17 mln osób z chorobą nowotworową, a co roku z tego powodu umiera ponad 100 tys. osób. W związku z tym pojawiła się potrzeba wyłonienia odrębnej dziedziny psychologii zajmującej się wsparciem w obliczu raka.
Czym jest psychoonkologia?
Psychoonkologia to dziedzina, która wywodzi się z dwóch dziedzin – psychologii oraz onkologii. Jej twórcą jest dr Jimmie Holland. W Polsce od 1992 roku działa Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne. Psychoonkologia opiera się na założeniu, że istnieje związek między psychiką i kondycją organizmu. Zbyt długie przebywanie w warunkach silnego stresu skutkuje pogorszeniem zdrowia fizycznego oraz utrudnionym procesem leczenia. Niewątpliwie choroba nowotworowa prowadzi do niezwykle wysokiego stresu, który oddziałuje niekorzystnie na proces leczenia. Psychoonkologia kładzie zatem nacisk na to, aby zniwelować stres, przywrócić równowagę psychiczną oraz spożytkować zasoby osób chorych, dzięki czemu może dojść do wzmocnienia psychiki i polepszenia skutków leczenia.
Obszary działań psychoonkologii. Czym zajmuje się psychoonkolog?
1. Profilaktyka
Psychoonkologia to nie tylko działanie, które ma miejsce po diagnozie. Niezwykle ważną rolę stanowi profilaktyka nowotworowa. Chodzi tutaj przede wszystkim o kampanie profilaktyczne, propagowanie zdrowego stylu życia oraz zachęcanie do badań profilaktycznych. Profilaktyka jest najważniejszą gałęzią do walki z nowotworem. Można pokusić się o stwierdzenie, że wczesne wykrycie pozwala na skuteczniejsze leczenie wszystkich rodzajów nowotworów złośliwych. Profilaktyka to jednak nie tylko zapobieganie ale również działania mające na celu zniesienie tabu, którym objęty jest rak. Chodzi tutaj, aby “odczarować nowotwór” i zmienić myślenie o nim z “wyroku” na “czasową przeszkodę”, którą można pokonać.
2. Wsparcie chorych
Po usłyszeniu diagnozy raka rozpoczyna się jeden z cięższych okresów w życiu pacjenta. W tym aspekcie ważne może okazać się wsparcie psychologiczne, którym objęte powinny zostać nie tylko osoby chore ale również ich bliscy. Wsparcie to nie ogranicza się jedynie do początkowych etapów tak zwanego “szoku”, ale powinno towarzyszyć pacjentowi i jego bliskim przez cały okres choroby, leczenia, a także po jego zakończeniu. Zadaniem psychologa w tym aspekcie będzie niwelowanie negatywnych aspektów, jakie niesie za sobą choroba w odniesieniu do psychiki pacjenta. Ważne, aby budować w pacjencie optymizm, poczucie humoru, poczucie własnej wartości. Psychoonkolog wykorzystuje zasoby, które pacjent ma w sobie bądź w swoim bliskim otoczeniu i wykorzystuje je do radzenia sobie z tą trudną sytuacją. Niektóre interwencje psychoonkologiczne opierają się również na technikach zmiany postaw oraz myśli, sposobów redukcji stresu czy poprawy samopoczucia. Psycholog pracuje z pacjentem w formie indywidualnej lub grupowej. Szczególnie popularne są grupy wsparcia zrzeszające pacjentów z podobną diagnozą. Świetnym przykładem są tutaj Amazonki, które zrzeszają kobiety z diagnozą raka piersi.
3. Edukacja
Psychoonkologia nie ogranicza się jedynie do pracy z pacjentem oraz jego bliskimi, ale również do edukowania personelu medycznego pracującego z pacjentami nowotworowymi. Niezwykle ważne jest, aby już od początkowych etapów diagnostyki w kierunku nowotworu personel posiadał kompetencje, aby wspierać pacjenta. Diagnoza nowotworowa sama w sobie jest przeżyciem traumatycznym i przekazanie jej w odpowiedni sposób powinno być standardem, który praktykowany jest przez wszystkich lekarzy.
“Czy to normalne?”- czyli reakcje psychiczne na chorobę nowotworową
Zachorowanie na raka wiąże się z licznymi silnymi oraz negatywnymi emocjami. Mogą one się różnić w zależności od fazy choroby. Warto jednak pamiętać, że każdy człowiek na szczególny dla siebie sposób będzie przeżywać chorobę. Emocje, jakie będą temu towarzyszyły, są naturalną reakcją na tak traumatyczne przeżycie, w związku z tym pacjenci nie powinni wstydzić się swoich emocji a psychologowie oraz lekarze powinni być na nie przygotowani.
Reakcje na diagnozę
Niezależnie od wcześniejszych objawów czy podejrzeń moment usłyszenia diagnozy jest przeżyciem traumatycznym, które jest szokiem dla niemal każdego pacjenta. Uczucia, które towarzyszą temu etapowi to przede wszystkim: szok, lęk, rozpacz, żal, złość, poczucie niesprawiedliwości.
Reakcje emocjonalne w trakcie leczenia
Chory zdążył oswoić się z diagnozą i podjął leczenie. W tej fazie pojawiają się trudności związane z samymi procedurami medycznymi oraz skutkami leczenia, które w większości chorób nowotworowych ma wyniszczający charakter. Pojawia się wstyd, chęć izolowania się aby ukryć chorobę, lęk przed skutkami terapii, lęk przed bólem, poczucie bezradności i utraty kontroli czy lęk przed byciem niesamodzielnym.
Reakcje na remisje i zakończenie leczenia
Chory, którego całe życie do tej pory zorganizowane było wokół choroby, musi po raz kolejny przebudować swoje priorytety. Pojawia się tutaj dodatkowo lęk przed nawrotem choroby, lęk przed powrotem do normalności oraz trudności z odnalezieniem się w sytuacji braku choroby. Czasami wystąpić mogą trudności w relacjach interpersonalnych, w których ludzie potrafili funkcjonować ze sobą w obliczu choroby, tracą tę zdolność w chwili jej końca. Powodem często bywa chęć zapomnienia o chorobie i odcięcia się od wszystkiego, co jest z nią kojarzone. Ten sam fenomen często można spotkać u par, które przeżyły śmierć dziecka.
Faza przedterminalna lub terminalna
Rolą psychoonkologa w tym etapie jest pomoc w przygotowaniu osoby do rozstania z bliskimi, ułatwienie pogodzenia się z nieuchronnym końcem życia i pomoc w dokonaniu tak zwanego bilansu życiowego.
Sposoby radzenia sobie z chorobą nowotworową
Watson wraz ze współpracownikami skonstruowali użyteczną metodę sprawdzenia sposobów radzenia sobie z chorobą nowotworową. Jest to Skala Przystosowania Psychicznego do Choroby Nowotworowej Mini-MAC. Według autorów można wyróżnić
4 sposoby radzenia sobie z chorobą nowotworową, które stosują pacjenci:
1. zaabsorbowanie lękowe – silny niepokój związany z chorobą, która postrzegana jest jako zagrożenie wywołujące lęk, nad którym nie można zapanować
2. duch walki – skłania chorego do traktowania choroby jako osobistego wyzwania i podejmowania działań zwalczających chorobę
3. bezradność/beznadziejność – poczucie bezsilności, zagubienia oraz bierne poddawanie się chorobie
4. pozytywne przewartościowanie – przeorganizowanie problemu, jakim jest choroba w taki sposób, aby przy zachowaniu świadomości jej powagi znaleźć nadzieję i zadowolenie z życia
Badania dowodzą, że lepsze rokowania biorąc pod uwagę długość przeżycia oraz lepszą jakość życia wiążą się z wyborem strategii ducha walki oraz pozytywnego przewartościowania. W związku z tym część działań psychoonkologa powinna opierać się na rozwijaniu u pacjenta tych strategii, które zapewniają lepsze przystosowanie do choroby.
Czynniki wpływające na lepsze radzenie sobie z chorobą nowotworową
Badania pokazują, że istnieją pewne czynniki, które mogą wpływać na to, jak ludzie będą radzić sobie z chorobą nowotworową. Lepsze przystosowanie do choroby obserwuje się u:
- kobiet
- osób z wykształceniem wyższym
- osób żyjących w stałych związkach
- osób posiadających dzieci
Nie oznacza to jednak, że bycie mężczyzną oznacza słabe radzenie sobie z diagnozą nowotworową. Badania te jedynie wskazują, co może być ważne, jeśli chodzi o adaptację do choroby. Z wyników można wyciągnąć wniosek, że kluczowe jest posiadanie wsparcia ze strony bliskiej osoby (stąd lepsze radzenie sobie z chorobą u osób w związkach), profilaktyka nowotworowa i edukacja na temat raka (stąd wyższe wyniki u kobiet, które częściej poddają się badaniom przesiewowym; oraz u osób z wyższym wykształceniem, które posiadają wiedzę dotyczącą nowotworów i możliwości ich leczenia, a także mają lepszy dostęp do informacji), posiadanie sensu/ celu życiowego (stąd wynikać może lepsze przystosowanie u osób z dziećmi, którzy często podejmują walkę z chorobą bo “mają dla kogo żyć”).
Psychoonkologia stanowi dziedzinę psychologii, która teraz zdaje się potrzebniejsza niż kiedykolwiek. Poszukiwanie wsparcia u psychologa nie powinno wiązać się ze wstydem, a można wręcz powiedzieć, że jest przejawem odwagi. Choroba nowotworowa to etap trudny, pełen nowych silnych emocji, o których należy myśleć jako o naturalnym elemencie procesu, w którym pomóc mogą nam zarówno bliscy, jak i profesjonaliści. Warto zatem szukać pomocy, ponieważ dbając o swoje zdrowie psychiczne, mamy realny wpływ na to, jak skuteczne będzie leczenie i nasza walka z rakiem.
Więcej artykułów o tematyce psychologicznej znajdziesz na blogu trzymsie.pl.
Bibliografia
de Walden-Gałuszko K. (2000) “ Psychoonkologia”. Kraków: Biblioteka Psychiatrii Polskiej.
Humeniuk, E., Wolańska, K., & Tarkowski, Z. (2016). Czynniki wpływające na przystosowanie psychiczne do choroby pacjentów po laryngektomii. Otorynolaryngologia, 15(3).
Juczyński Z., (2001) Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Rogala, D., Mazur, A., Maślińska, M. i Krawczak, M. (2016). Przystosowanie do choroby nowotworowej u pacjentek z rakiem szyjki macicy. Pielęgniarstwo Polskie, 2(60), 170-174.
Wojtas, K., Pietrasik, A. i Oskędra, I. (2017). Akceptacja choroby nowotworowej przez młodych dorosłych a strategie radzenia sobie: doniesienie wstępne. Problemy Pielęgniarstwa, 25(4).
Nowotwory złośliwe w Polsce. Pobrane z: onkologia.org.pl/pl/epidemiologia/nowotwory-zlosliwe-w-polsce dostęp: 01.03.2023
